Η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα

«Της αστραπής και της βροντής η Κρήτη,
και των κελαηδισμών και των αγώνων,
των αιμάτων και των τροπαίων η Κρήτη,
των τυράννων ακοίμητη φοβέρα, η Κρήτη, η Κρήτη!». Κωστής Παλαμάς (1859-1943)

απόσπασμα από το ποίημα του «‘Ύμνος στη Κρήτη».

Η Ένωση.

Στα μέσα του 16ου αιώνος, οι Βενετοί κατασκεύασαν στη βορειοδυτι- κή πλευρά του λιμένος των Χανίων το οχυρό Revellino del Porto (προμαχώ- νας του λιμένος), το οποίο είναι γνωστό με το όνομα «Φιρκάς» (τουρκική λέξη που σημαίνει στρατώνας). Στις ημέρες μας εντός του φρουρίου στεγάζεται το Ναυτικό Μουσείο Κρήτης. Στην εξωτερική πλευρά του τείχους στο γωνιακό πύργο υπάρχει μια μαρμάρινη πλάκα[1] στην οποία αναγράφονται τα εξής (με κεφαλαία γράμματα χωρίς σημεία στίξεως):

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ
ΥΨΩΘΗ ΕΝΤΑΥΘΑ ΕΙΣ ΤΟ ΔΙΗΝΕΚΕΣ (για πάντα, αιωνίως) ΥΠΟ ΤΩΝ ΑΝΑΞΗΡΥΞΑΝΤΩΝ
ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΤΗΝ 1ΗΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1913
Α.Μ. ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΙΑ ́ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΗ[2] ΓΕΝΙΚΟΥ ΑΡΧΗΓΟΥ ΚΥΔΩΝΙΑΣ ΧΑΤΖΗ ΜΙΧΑΛΗ ΓΙΑΝΝΑΡΗ[3] ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ ΜΑΝΤΑΚΑ[4] ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΕΠΙΖΩΝΤΩΝ ΟΠΛΑΡΧΗΓΩΝ».

Εις ανάμνηση του μνημειώδους γεγονότος της ενώσεως, της Κρήτης μετά της Ελλάδος, τις Κυριακές και κατά τις εθνικές εορτές η στρατιωτική μπάντα, συνοδευόμενη από ένοπλο τμήμα αποδίδει τιμές κατά την έπαρση και υποστολή της σημαίας.

Η Αδικημένη Μεγαλόνησος.

Η Κρήτη παρότι συμμετείχε ενεργά στην επανάσταση του 1821, δεν συμπεριλήφθηκε στην επικράτεια του νεοπαγούς ελληνικού κράτους, το οποίο εμφανίσθηκε την 3η Φεβρουαρίου 1830, για πρώτη φορά στο χάρτη Ευρώπης[5].

Ο Κρητικός λαός διακατεχόμενος από αγνό πατριωτικό και αγωνι- στικό πνεύμα δεν σταμάτησε ποτέ τους αγώνες του για την ένωση με την μητέρα πατρίδα. Από τις πολλές επαναστάσεις, αυτή του 1866 και του 1896 ήσαν οι μεγαλύτερες σε διάρκεια και έκταση, η δεύτερη μάλιστα κατέληξε σε πόλεμο μεταξύ της Ελλάδος καί της Τουρκίας.

Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1866.

Ο χριστιανικός πληθυσμός συντηρούσε άσβεστη τη λαχτάρα για την ελευθερία, διατηρώντας πάντοτε ακμαίο το επαναστατικό του φρόνημα. Την 21η Αυγούστου 1866, οι Έλληνες της Κρήτης εξεγέρθηκαν με σκοπό την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και την ένωσή τους με την Ελλάδα. Η Επανάσταση διήρκησε μέχρι την 29η Ιανουαρίου 1869. Η αφορμή για την εξέγερση δόθηκε από την μη εφαρμογή των μεταρρυθμιστικών διαταγμά- των (Χαττι-Χουμαγιούν)[6], τα οποία εκδόθηκαν από τον Σουλτάνο, με σκοπό την εξάλειψη των διακρίσεων σε βάρος των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η Απόφαση.

Την 21η Αυγ. 1866 στο χωριό Ασκύφου των Σφακίων η Γενική Συνέ- λευση των Επαναστατών κήρυξε την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και απέστειλε ψήφισμα στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων και στην Ελλάδα. Οι επαναστάτες κήρυξαν:

1. Την κατάργηση δια παντός της τουρκικής διοικήσεως.

2. Την αδιάσπαστο και παντοτινή ένωση της Κρήτης μετά της μη-

τρός Ελλάδος, υπό το σκήπτρο του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Α ́. iii. Την ανάθεση εκτελέσεως του ψηφίσματος στην ανδρεία του γενναίου λαού της Κρήτης, στην συνδρομή των ομοφύλων και των ομοε- θνών, στην κραταιά μεσολάβηση των Εγγυητριών Μεγάλων Δυνάμεων και στην παντοδυναμία του Υψίστου Θεού

Ο Αγώνας.

Στην Αθήνα, στην Σύρο, στις ΗΠΑ,[7] στην Αγγλία, στη Γαλλία και στην Ελβετία συγκροτήθηκαν επιτροπές για την υλική ενίσχυση του αγώνος των Κρητών. Τα ατμόπλοια «Πανελλήνιο», «Ύδρα», «Κρήτη», «Ένωσις» και «Αρκάδι» κατέστησαν θρυλικά μεταφέροντας εθελοντές, όπλα και πολε- μοφόδια αψηφώντας τον ναυτικό αποκλεισμό του τουρκικού στόλου. Οι επαναστάτες κατόρθωσαν σε αρκετές περιπτώσεις να νικήσουν τις τουρκι- κές δυνάμεις (Βρύσες, Κεραμειά, Βάμος, Καλλικράτης, Πρασιές Ρεθύ- μνου), βασιζόμενοι κυρίως στην γενναιότητα και τον ενθουσιασμό τους. Οι Τούρκοι εφάρμοσαν την τακτική εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στις περιοχές που ελέγχονταν από τους επαναστάτες. Την 8η Νοεμβρίου 1867, στην Μονή Αρκαδίου στο νομό Ρεθύμνου γράφτηκε μία από τις πλέον ηρωικές πράξεις του αγώνος. Οι Τούρκοι κατέλαβαν το μοναστήρι μετά από σκληρό αγώνα. Οι αμυνόμενοι[8] προτίμησαν να ανατινάξουν την πυριτιδαποθήκη, παρά να παραδοθούν. Το 1868 οι Τούρκοι μετέβαλαν την τακτική τους. Έκτισαν περισσότερους από 160 πύργους, προκειμένου να εμποδίσουν τις μετακινήσεις των επαναστατών, ενώ κατασκεύασαν στρα- τιωτικές οδούς, για να διευκολύνουν τις κινήσεις των δικών τους στρατευ- μάτων. Επιπροσθέτως εγκατέστησαν τμήματα επιτηρήσεων ακτών, για την παρεμπόδιση αφίξεως ενισχύσεων από την Ελλάδα.

Φανταστική αναπαράσταση από το ολοκαύτωμα της μονής Αρκαδίου.

Η συνέχιση της υποστηρίξεως των επαναστατών από την ελληνική κυβέρνηση, οδήγησε την Τουρκία σε διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με την χώρα μας. Την 8η Ιανουαρίου 1869 οι μεγάλες δυνάμεις προκειμέ- νου να αποτρέψουν την επαπειλούμενη ελληνοτουρκική σύρραξη, συνε- κάλεσαν στο Παρίσι σύσκεψη, στην οποία συμμετείχαν: η Πρωσία, η Γαλ- λία, η Αυστρία, η Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Οθωμανική Αυτοκρατο- ρία και η Ελλάδα με συμβουλευτική ψήφο.

Η Επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η Συνδιάσκεψη των Παρισίων έθεσε 4 όρους στην Ελληνική Κυβέρνη- ση, τους οποίους έπρεπε να υλοποιήσει εντός μιας εβδομάδας, αλλιώς θα μας κήρυσσε τον πόλεμο η Τουρκία. Οι όροι αφορούσαν:

i. Την απαγόρευση συγκροτήσεως ανταρτικών σωμάτων σε ελλη- νικό έδαφος, με σκοπό την διεξαγωγή επιθετικών επιχειρήσεων εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

ii. Την απαγόρευση εξοπλισμού σε ελληνικά λιμάνια πλοίων που θα συμμετείχαν σε εξεγέρσεις εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

iii. Την διευκόλυνση επιστροφής στην Κρήτη, όσων προσφύγων το επιθυμούσαν.

iv. Την αποζημίωση όσων Οθωμανών υπηκόων ζημιώθηκαν κατά την Κρητική Επανάσταση.

Οι όροι αυτοί επέβαλαν ουσιαστικά τη λήξη της Κρητικής Επαναστά- σεως. Κατά τα 2,5 έτη της επαναστάσεως, οι νεκροί από πλευράς Τούρκων ανήλθαν στις 10.000, ενώ των επαναστατών στις 8.000, χωρίς να υπολο- γίζονται τα γυναικόπαιδα. Οι τραυματίες ήσαν υπερδιπλάσιοι των νεκρών και από τις δύο πλευρές.

Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1896.

Το Μάρτιο του 1895 διορίσθηκε γενικός Διοικητής της Κρήτης ο χρι- στιανός Πασάς Αλέξανδρος Καραθεοδωρής[9] (1833-1906), γεγονός που χαιρέτησε με ανακούφιση ο πολύπαθος κρητικός λαός. Ένα χρόνο μετά, ο Καραθεοδωρής παραιτήθηκε της θέσεως του, διότι ο Σουλτάνος απέρριψε το αίτημα του για μια σειρά μεταρρυθμίσεων που αφορούσαν στην ισότιμη συμμετοχή των μουσουλμάνων και χριστιανών κατοίκων στη διοίκηση της νήσου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το ξέσπασμα μιας νέας Επαναστάσεως τον Απρίλιο του 1896, με τους εμπόλεμους να συγκρού- ονται στην Επισκοπή, στις Καλύβες και στο Βάμο. Ο νέος διοικητής Αβ- δουλλάχ Πασάς αφίχθηκε στα Χανιά συνοδευόμενος από πολυάριθμες στρατιωτικές δυνάμεις. Την ίδια περίοδο πολεμικά πλοία από το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία, τη Ρωσία, την Ιταλία και την Αυστρία κατέπλευσαν στα Χανιά με αποστολή την προστασία των υπηκόων τους. Από την Ελλάδα ο Συνταγματάρχης Πεζικού Τιμολέοντας Βάσσος (1836-1929) και πολλοί άλλοι Αξιωματικοί και Υπαξιωματικοί προσήλθαν εθελοντικά στη Κρήτη.

Ο Συνταγματάρχης Πεζικού Τιμολέοντας Βάσσος.

Τον Ιανουάριο 1897, οι συνελεύσεις των νομών Ηρακλείου και Λασι- θίου, της Σητείας και την Ιεράπετρας, ψήφισαν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η Κυβέρνηση Θεόδωρου Δηλιγιάννη[10] (1820-1905) αναγκά- σθηκε να αποστείλει ναυτικές και στρατιωτικές δυνάμεις στην Κρήτη[11], ενώ το ίδιο έπραξαν η Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ρωσία και η Αυ- στρία. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επέδωσαν διακοίνωση στην ελληνική κυβέρνηση, απαιτώντας την απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων, με αντάλλαγμα την παροχή καθεστώτος αυτονομίας στην Κρήτη. Την 3η Απρι- λίου 1897, ο Έλληνας πρωθυπουργός υπό την πίεση της αντιπολιτεύσεως, της ισχυρής εθνικής εταιρείας[12] και του ευρισκομένου σε πατριωτική έξαρση λαού απέρριψε την προσφορά. Η κυβέρνηση ενήργησε σπασμω- δικά και με πρωτοφανή επιπολαιότητα κήρυξε το πόλεμο κατά της Τουρκί- ας, παραβλέποντας τις πραγματικές συνθήκες και τα δεδομένα[13].

Ο εχθρός εισέβαλε στο ελληνικό έδαφος την 5η Απριλίου. Μετά από αντίσταση 5 ημερών, άρχισε η υποχώρηση και την 13η Απριλίου κατε- λήφθη η Λάρισα. Ο στρατός μας στερείτο εκπαιδεύσεως, πειθαρχίας και μέσων, ενώ εφάρμοζε ακόμη τις τακτικές των αγωνιστών του 1821. Ο ενθουσιασμός εντός των πρώτων ημερών εξανεμίσθηκε ταχέως, ενώ ο υποχωρών στρατός μεταβλήθηκε σε συρφετό. Ο διάδοχος Κωνσταντίνος προσπάθησε ανεπιτυχώς να ανακόψει την προέλαση των Τούρκων στα Φάρσαλα και στο Δομοκό. Πριν από την κατάληψη της Λαμίας, με την διαμεσολάβηση του Τσάρου της Ρωσίας Νικολάου Β ́[14] (1868-1918) και της Βασιλίσσης του Ηνωμένου Βασιλείου Βικτωρίας[15] (1819-1901), ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμήτ [16](1842-1918), συμφώνησε στην υπογραφή ανακωχής. Η Βασίλισσα Όλγα της Ελλάδος[17] (1851-1926) ανιψιά του Τσάρου και η πριγκίπισσα Σοφία[18] εγγονή της Βικτωρίας, η μετέπειτα βασίλισσα της Ελλάδος, συνέβαλαν ουσιαστικά στον τερματισμό του πολέμου, εκμεταλλευόμενες τους οικογενειακούς δεσμούς τους. Την 8η Μαΐου 1897 στην περιοχή Ταράτσα Λαμίας, υπογράφηκε συμφωνία κατά- παύσεως του πυρός μεταξύ του ελληνικού και του τουρκικού στρατού. Η συμφωνηθείσα ανακωχή σήμανε το τέλος ενός πολέμου που έμεινε στην ιστορία σαν το μαύρο ‘97.

Το Τίμημα του Σφάλματος.

Την 22α Νοεμβρίου 1897 υπογράφηκε η συνθήκη ειρήνης της Κων- σταντινουπόλεως, με την οποία η Ελλάδα υποχρεώθηκε σε καταβολή από- ζημιώσεως στην Τουρκία, ύψους 4 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών, χωρίς όμως να ζημιωθεί εδαφικά. Οι μεγάλες δυνάμεις επέβαλαν οικο-νομικό έλεγχο στην καθημαγμένη Ελλάδα, προκειμένου να εξασφαλίσουν την καταβολή της αποζημιώσεως στην Τουρκία, αλλά και την αποπληρωμή των λοιπών εθνικών χρεών. Στην Κρήτη παραχωρήθηκε καθεστώς αυτονομίας. Κρίνοντας αντικειμενικά οι όροι της ειρήνης υπήρξαν επιεικείς για την χώρα μας. Η Ελλάς αποδέχθηκε τελικά την αρχική προσφορά των μεγάλων δυνάμεων, αφού χρειάστηκε να υποστεί πρώτα μια ταπεινωτική ήττα. Οι απώλειες του στρατού μας ανήλθαν σε 396 νεκρούς και 1.600 τραυματίες αξιωματικούς και οπλίτες.

Οι Συνθήκες Ειρήνης.

Η οριστική λύση του Κρητικού ζητήματος επιτεύχθηκε κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Στις 14 Φεβρουάριου του 1913 υπεστάλησαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων και της Τουρκίας. Με τη συνθήκη του Λονδίνου της 30ης Μαΐου 1913, μετά την λήξη του Α ́ Βαλκανικού Πολέμου η Κρήτη παραχωρήθηκε και "τύποις" στην Ελ- λάδα, σύμφωνα με το άρθρο 4 της συνθήκης. Την 10η Αυγούστου 1913, υπογράφτηκε στο Βουκουρέστι η συνθήκη ειρήνης, με την οποία τερμα- τίσθηκε ο Β ́ Βαλκανικός Πόλεμος (29 Ιουνίου έως 31 Ιουλίου 1913), κατά τον οποίον τα Βασιλεία της Ελλάδος, Σερβίας, Ρουμανίας και Μαυροβου- νίου συνασπίσθηκαν κατά του Βασιλείου της Βουλγαρίας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας [19] κατήγαγε το δικό του θρίαμβο στην μάχη του διπλωματικού πεδίου. Η Ελλάδα περιέ- λαβε στην επικράτειά της όλα τα εδάφη που απελευθέρωσε συμπεριλαμ- βανομένων των νήσων του Αιγαίου και της Κρήτης. Η Τουρκία συνομολό- γησε στην παραχώρηση όλων των ευρωπαϊκών εδαφών της δυτικώς της γραμμής Αίνου Μηδείας, ως και της Κρήτης, χωρίς να καθορίζεται η δια- νομή τους μεταξύ των νικητριών χωρών, ενώ η Βουλγαρία παραιτήθηκε από κάθε αξίωση επί της Κρήτης.

Την 1η Δεκεμβρίου 1913 στα Χανιά, κηρύχθηκε η ένωση σε επίσημη τελετή με την ύψωση της ελληνικής σημαίας στο φρούριο Φιρκά, παρου- σία του Βασιλέως Κωνσταντίνου και του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βε- νιζέλου. Μετά την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου, η συνολι- κή έκταση της Ελλάδος αυξήθηκε από τα 63.211 χλμ2 στα 120.308 χλμ2, ενώ ο πληθυσμός της από τα 2.631.952 στα 4.718.221.

Διαπιστώσεις - Συμπεράσματα.

Η απελευθέρωση της Κρήτης απαίτησε πολλές θυσίες, αίμα και κόπους και θα μπορούσε να γίνει ομαλότερα, εάν είχαμε τη δύναμη να δαμάσουμε το τεράστιο ελληνικό «εγώ» μας.

Ο πόλεμος του ‘97 αποτελεί χαρακτηριστικό σταθμό στην ιστορία της Ελλάδος. Υπήρξε η συνισταμένη όλων των ολιγωριών και των πλανών της ανισόρροπης εσωτερικής, εξωτερικής και στρατιωτικής πολιτικής μας μέχρι τότε.

Όπως και τώρα, έτσι και τότε, θυσιάσαμε τον εκσυγχρονισμό του κράτους μας σε μικροσυμφέροντα και στην διατήρηση αναχρονιστικών προνομίων.

Δεν διαθέταμε εθνική στρατηγική και απομονωθήκαμε διπλωματικά στρεφόμενοι κατά πάντων.

Δεν είχε αποκρυσταλλωθεί στην σκέψη των ηγετών μας, η δύναμη, η σύνθεση και οι επιχειρησιακές δυνατότητες του στρατού που χρειαζόμα- σταν για την πραγμάτωση των εθνικών μας στόχων.

Ευτυχώς για την πατρίδα μας τα λάθη κατά τους Ρωσο-τουρκικούς πολέμους του 1853 (Κριμαϊκός Πόλεμος) και του 1878, τις Κρητικές Επα- ναστάσεις (1866, 1896), και το Σερβο-βουλγαρικό πόλεμο το 1885 μας προσγείωσαν στην πραγματικότητα.

Η υποταγή του ατομικού συμφέροντος των κυβερνόντων και κυβερ- νωμένων υπό το συμφέρον της πατρίδος, συνιστά το θεμέλιο για την ασφάλεια, τη πρόοδο και την ευημερία μας.

Η σύμπνοια Βασιλέως και Πρωθυπουργού κατά την διάρκεια των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων, παραδειγμάτισε άπαντες με επακόλου- θο να υπερβούμε τον κακό εαυτό μας και να αναδείξουμε τις αρετές μας. Η ανταμοιβή της προσπάθειας και των θυσιών μας υπήρξε η επίτευξη των εθνικών μας στόχων. Η Πατρίς Εμεγαλύνθη.

Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Κρασσάς. Οκτώβριος 2024.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :

• «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», Σπύρου Β. Μαρκε- ζίνη, ΠΑΠΥΡΟΣ ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε, Αθήνα 1966.

• «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε. Αθήνα 1977.

• «Στρατιωτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», Ιωάννου Πολι- τάκου, ΓΕΣ, Διεύθυνση Εκπαιδεύσεως , Αθήνα 1980.

• Εφημερίδα « Χανιώτικα Νέα»

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Την 27η Ιανουαρίου 1992, επί δημαρχίας Γεωργίου Τζανακάκη (1946-), τοποθετήθηκε κατόπιν αποφάσεως του Δημοτικού Συμβουλίου Χανίων, μαρμάρινη πλάκα στην οποία αναγράφεται η έπαρση της ελληνικής σημαίας, με την ευκαιρία της Ενώσεως της Κρήτης με την Ελλάδα.

[2] O Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης (1855 Ύδρα -1935) διετέλε- σε Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού και Αρχηγός του Β ́ Στόλου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Το 1916, συμμετείχε στην Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης μετά το κίνημα της «Αμύνης», ως μέλος της τριαν- δρίας με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και το Στρατηγό Παναγιώτη Δαγκλή. Διετέλεσε δύο φορές Πρόεδρος της Β ́ Ελληνικής Δημοκρατίας(1924- 1926, 1926-1929), και δύο φορές Αντιβασιλέας της Ελλάδος (1920, 1923- 1924).

[3] Ο Χατζή-Μιχάλης Γιάνναρης (1833 Λάκκοι Χανίων- 1916) υιός ιερέως από χαρακτήρος ατίθασος και αδούλωτος επέδειξε την επανα- στατική του δράση από νωρίς με αποτέλεσμα να συλληφθεί κατ’ επα- νάληψη από τους Τούρκους. Η επαναστατική του δράση κορυφώθηκε στην επανάσταση του 1866 στην οποία συμμετείχε ως αρχηγός της Επαρχίας Κυδωνίας. Μετά τη καταστολή της εστάλη αιχμάλωτος στη Κωνσταντινούπολη, από όπου δραπέτευσε το 1870 και το 1877 επα- νήλθε στην Κρήτη. Το 1913 εις αναγνώριση της προσφοράς του εγένετο η τιμή να υψώσει την Ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκάς των Χανίων μαζί με τον Βασιλέα Κωνσταντίνο και τον Αναγνώστη Μάντακα.

[4] Ο Αναγνώστης Μάντακας (1819 Λάκκοι Κυδωνίας-1918) συμμε- τείχε από νεαράς ηλικίας σε όλους του αγώνες της Κρήτης.

[5] Την 22α Ιανουαρίου/3η Φεβρουαρίου (παλαιό/νέο ημερολόγιο) 1830, υπογράφηκε από την Αγγλία, την Γαλλία και την Ρωσία το Πρωτό- κολλο του Λονδίνου, με το οποίο αναγνωρίσθηκε η πλήρης ανεξαρτησία της Ελλάδος. Τα όρια του νέου κράτους περιλάμβαναν την Πελοπόννη- σο, την Εύβοια, τις Κυκλάδες και μέρος της Στερεάς Ελλάδος. Η Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου και ο νομός Αιτωλοακαρνανίας παρέμειναν εκτός επικρατείας. Ως πολίτευμα της Ελλάδος καθοριζόταν η κληρονομική μοναρχία, κατά τάξη πρωτοτοκίας. Με δεύτερο πρωτόκολλο με την ίδια ημερομηνία, αναγορεύθηκε ως πρώτος ηγεμόνας του νέου κράτους ο Βαυαρός πρίγκιπας του Σαξ-Κοβούργου, Λεοπόλδος. Βάσει του πρωτο- κόλλου, στις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις δινόταν η εξουσία επεμβάσεως, σε περίπτωση παραβιάσεως των όρων του.

[6] Το 1856 μετά την λήξη του πολέμου της Κριμαίας, ολοκληρώ- θηκε το Χαττί-Χουμαγιούν, μία μεταρρυθμιστική περίοδος που έμεινε γνωστή ως Τανζιμάτ (αναδιοργάνωση). Οι μεταρρυθμίσεις επηρέασαν θετικά μόνο τα κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και όχι την περιφέρεια.

[7] Ο Αμερικάνος ιατρός Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου (1801-1876), ναύλωσε πλοίο και έφερε εφόδια προς ανακούφιση των προσφύγων εκ Κρήτης. Ο θερμός φιλέλληνας κατά την διάρκεια της επαναστάσεως του 1821 παρέμεινε επί τριετία στην Ελλάδα παρέχοντας τις πολύτιμες υπηρεσίες τους, αποκληθείς «Λαφαγιέτ» της Ελλάδος.

[8] Ο Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης ή κατ’ άλλους ο Εμμμανουήλ. Σκουλάς έθεσαν πυρ στην αποθηκευμένη πυρίτιδα, μετά το σάλπισμα της τελικής εφόδου. Οι νεκροί και οι τραυματίες ξεπέρασαν τους 1.000 από κάθε πλευρά.

[9] Ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρής Πασάς (1833-1906), γνωστός και ως Καραθεοδωρής πασάς ήταν Έλληνας διπλωμάτης και πολιτικός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αρχές του 19ου αιώνα που είχε διατελέσει και Ηγεμόνας της Σάμου (Βαλής).

[10] Ο Νομικός Θεόδωρος Δηλιγιάννης (1824 Λαγκάδια Αρκαδίας- 1905), διετέλεσε 5 φορές Πρωθυπουργός της Ελλάδος και εξαιρετικά δημοφιλής σε μεγάλο τμήμα του ελληνικού λαού. Οι φιλελεύθεροι θεω- ρούσαν τον Δηλιγιάννη λαϊκιστή και δημαγωγό που εμπόδιζε την απε- λευθέρωση οικονομίας και κοινωνίας, ενώ οι μαρξιστές ως εκφραστή των (κατά τη γνώμη τους) οπισθοδρομικών και «προ-καπιταλιστικών» κοινωνικών στρωμάτων.Ο Δηλιγιάννης χρεώνεται σε μεγάλο βαθμό τον «ατυχή πόλεμο» του 1897 και τα επακόλουθά του, αλλά δεν πρέπει να παραγνωρίζονται οι προσπάθειές του στον τομέα της κοινωνικής νομο- θεσίας και της προστασίας των οικονομικά ασθενέστερων πολιτών.

[11] Απεστάλησαν στη Κρήτη η τορπιλική μοίρα του στολή (6 Τορ- πιλοβόλα) και στρατιωτικό εκστρατευτικό σώμα, αποτελούμενο από 2 τάγματα πεζικού, λόχο μηχανικού και μια ορειβατική πυροβολαρχία, συνολικής δυνάμεως 1.500, το οποίο ετέθη υπό τις διαταγές του Συντα- γματάρχου Τιμολέοντος Βάσσου.

[12] Ελληνική μυστική οργάνωση που συστάθηκε στην Αθήνα τον Μάϊο του 1894. Κύριος σκοπός της ήταν «Η αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος, η επαγρύπνηση επί των συμφερόντων των δούλων Ελλή- νων και η προπαρασκευή της απελευθερώσεως αυτών δια πάσης θυσίας». Παρά το φλογερό και άδολο πατριωτισμό των μελών της, το 1897 είχε μεταβληθεί σε «κράτος εν κράτει».

[13] Η ελληνοτουρκική μεθόριος το 1897, στην Θεσσαλία διερχόταν νοτίως του Πλαταμώνος, βορείως του Τυρνάβου και της Καλαμπάκας, ενώ στην Ήπειρο βορείως της Πρεβέζης και της Άρτης. Ο διάδοχος Κωνσταντίνος τοποθετήθηκε επικεφαλής του στρατού στην Θεσσαλία (42.000 άνδρες, 600 ιππείς και 96 πυροβόλα). Ο Ετέμ Πασάς ήταν ο αρχηγός των οθωμανικών στρατευμάτων (92.500 άνδρες, 1.300 ιππείς, 186 πυροβόλα).

[14] Ο Τσάρος Νικόλαος Β ́της Ρωσίας (1868-1918) υπήρξε ο προτε- λευταίος αυτοκράτορας της Ρωσίας, Βασιλιάς της Πολωνίας και Μεγά- λος Δούκας της Φινλανδίας. Κυβέρνησε από το 1894 μέχρι την αναγκα- στική παραίτησή του από τον θρόνο το 1917 μετά τη Φεβρουαριανή Επανάσταση. Στις 17 Ιουλίου 1918, μετά τη Οκτωβριανή Επανάσταση, εκτελέσθηκε από τουςΜπολσεβίκουςμαζί με τη γυναίκα του, τα 5 παιδιά του και το προσωπικό της οικογένειας, στο Αικατερίνμπουργκ της Σιβηρίας.

[15] Η Βασίλισσα Βικτωρία (1819-1901) του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιρλανδίας και Αυτοκράτειρα των Ινδιών. Βασίλευσε επί 63 χρόνια, αλλά την ξεπέρασε η Ελισσάβετ Β ́ που παρέμεινε στο θρόνο 70 χρόνια.

[16] Ο Αμπντούλ Χαμίτ Β ́ ή Αβδούλ Χαμίτ Β ́ (1842-1918), ήταν ο 34ος Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έφερε επίσης τον τίτλο τουΧαλίφη. Ήταν υιός του Σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ Α ́. Διαδέχθηκε στο θρόνο τον αδελφό του Μουράτ Ε ́ στις 31 Αυγούστου 1876. Υπήρξε ηγέτης με φιλελεύθερες απόψεις και έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις. Εκθρονίστηκε στις 26 Απριλίου του 1909 και παρέμεινε έγκλειστος στο ανάκτορο Μπεηλέρμπεη στο Βόσπορο, μέχρι το θάνατό του. Τον διαδέχθηκε ο Μουράτ Ε.

[17] Η Μεγάλη Δούκισσα της Ρωσίας Όλγα Κωνσταντίνοβνα (1851 Αγία Πετρούπολη -Ρώμη 1926) και Βασίλισσα των Ελλήνων (1867-1913) μετά το γάμο της με τον Βασιλέα Γεώργιο Α ́.

[18] Η Πριγκίπισσα Σοφία της Πρωσίας (1870-1932). Υπανδρεύθη- κε το Πρίγκιπα και διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνο. Διετέλεσε Βασί- λισσα των Ελλήνων από το 1913 έως το 1917 και από το 1920 έως το 1922. Υπήρξε μητέρα τριών Βασιλέων της Ελλάδος, του Γεωργίου Β ́, του Αλεξάνδρου και του Παύλου.

[19] Την συνθήκη υπέγραψαν εκτός από τον Βενιζέλο και οι: Πανα- γιώτης Πανάς, Νικόλαος Πολίτης και οι Λοχαγοί Αθανάσιος Εξαδάκτυ- λος και Νικόλαος Πάλλης.